در دنیای علم، همیشه این تصور وجود داشته که تنها نتایج مثبت، قابل‌توجه و ارزشمند هستند؛ نتایجی که فرضیات ما را تأیید می‌کنند و به کشف‌های جدید منتهی می‌شوند. با این حال، در دهه‌های اخیر، محققان و نهادهای علمی به این درک رسیده‌اند که نتایج منفی یا ناموفق نیز ارزشی برابر یا حتی بیشتر دارند. انتشار نتایج منفی نه تنها به جلوگیری از سوگیری در انتشار (publication bias) کمک می‌کند، بلکه بهینه‌سازی منابع، زمان و انرژی پژوهشگران را نیز ممکن می‌سازد.
چرا نتایج منفی مهم هستند؟
-
جلوگیری از سوگیری در انتشار (Publication Bias)
سوگیری در انتشار، زمانی رخ می‌دهد که تنها نتایج مثبت یا تأییدکننده فرضیات منتشر شوند و نتایج منفی به دلایل مختلف از جمله ترس از انتقاد یا ناتوانی در دست‌یابی به تأثیرات مثبت کنار گذاشته شوند. این نوع سوگیری می‌تواند منجر به تحریف تصویر علمی و ایجاد نتایج نادرست در جامعه علمی شود. به‌عنوان مثال، در زمینه پزشکی، اگر تنها درمان‌هایی که تأثیر مثبت نشان داده‌اند منتشر شوند، ممکن است جامعه پزشکی تصور کند که درمان‌های خاص مؤثرتر از آنچه که واقعاً هستند، به‌نظر می‌رسند. این می‌تواند تصمیمات بالینی غلط و درمان‌های ناکارآمد را تقویت کند.
انتشار نتایج منفی می‌تواند به محققان کمک کند تا درک بهتری از شکست‌ها و محدودیت‌های تحقیقات خود به‌دست آورند و از نتایج بی‌نتیجه جلوگیری کنند. این امر نه‌تنها به شفافیت علمی کمک می‌کند، بلکه از تکرار پژوهش‌های مشابه جلوگیری کرده و منابع، زمان و انرژی محققان را به‌طور مؤثری بهینه می‌کند.
-
کمک به بهینه‌سازی منابع و انرژی پژوهشگران
نتایج منفی به محققان این امکان را می‌دهند که بفهمند کدام مسیرهای تحقیقاتی باید تغییر کنند یا کنار گذاشته شوند. به‌عنوان مثال، فرض کنید محققان در حال بررسی یک دارو یا درمان جدید هستند و به‌طور مداوم نتایج منفی دریافت می‌کنند. این نتایج نه‌تنها به آن‌ها کمک می‌کنند که به‌طور دقیق‌تر مسیرهای تحقیقاتی خود را اصلاح کنند، بلکه می‌توانند منابع و هزینه‌ها را به سمت پروژه‌های دیگر هدایت کنند که شواهد قوی‌تری برای موفقیت دارند. در این صورت، نتایج منفی به محققان کمک می‌کنند تا به جای تلاش برای یافتن جواب‌های ناممکن، انرژی و منابع خود را در مسیرهای موفق‌تر قرار دهند.
-
نقش نتایج منفی در تکرارپذیری (Reproducibility)
یکی از چالش‌های بزرگ در علم، مشکل تکرارپذیری نتایج است. بسیاری از نتایج علمی، به‌ویژه در مطالعات آزمایشگاهی، ممکن است در ابتدا موفق به شناسایی یک اثر خاص شوند، اما هنگامی که دیگر محققان سعی می‌کنند آن نتایج را بازتولید کنند، موفق به انجام آن نمی‌شوند. این عدم توانایی در بازتولید نتایج می‌تواند به دلیل روش‌های نادرست، شرایط خاص یا حتی سوگیری‌ها در انتخاب داده‌ها و تحلیل‌ها باشد.
نتایج منفی می‌توانند در این زمینه به‌ویژه مهم باشند. هنگامی که یک تحقیق نتایج منفی تولید می‌کند و این نتایج منتشر می‌شود، دیگر محققان می‌توانند از آن به‌عنوان یک هشدار استفاده کنند تا از انجام آزمایش‌های مشابه خودداری کنند یا برای تکرارپذیری بیشتر پژوهش‌های خود، اصلاحاتی در روش‌شناسی انجام دهند. به‌طور کلی، نتایج منفی به تأسیس شفافیت و صحت در علم کمک می‌کنند و این امکان را به محققان می‌دهند که در هنگام طراحی مطالعات آینده، به این نکته توجه کنند که آنچه در ابتدا ممکن است مثبت به‌نظر برسد، می‌تواند در شرایط متفاوت یا با روش‌های دیگر، نتایج منفی به‌دست دهد.
یکی از پروژه‌های شناخته‌شده در این زمینه، Reproducibility Project است که محققان در آن سعی کردند نتایج ۱۰۰ مطالعه روان‌شناسی را بازتولید کنند. نتایج منفی در این مطالعه به وضوح نشان دادند که بسیاری از یافته‌ها قادر به بازتولید مجدد نبودند، و این امر باعث شد که توجه بیشتری به تأثیر تکرارپذیری و شفافیت در پژوهش‌ها جلب شود.
مجلاتی که به نتایج منفی بها می‌دهند
خوشبختانه جامعه علمی در حال اصلاح این روند نادرست است. مجلاتی مانند PLoS ONE مجموعه‌ای تحت عنوان Missing Pieces منتشر کرده‌اند که به انتشار یافته‌های نامشخص، منفی یا تکرارهای ناموفق می‌پردازد. این اقدام کمک کرده است تا فرهنگ علمی به‌سمت شفافیت و بی‌طرفی حرکت کند.
از سوی دیگر، مجله‌ای به‌نام The Journal of Negative Results in BioMedicine نیز از سال ۲۰۰۲ با همین هدف شروع به کار کرد. این مجله فضایی فراهم کرد تا پژوهشگران بدون نگرانی از عدم پذیرش، نتایج منفی خود را منتشر کنند. بسیاری از ژورنال‌های معتبر دیگر نیز شروع به پذیرش این نوع از مقالات کردند و هدف این مجله محقق شد.
فشارهای انتشار: مانع علم دقیق
بسیاری از پژوهشگران، به‌ویژه در کشورهای در حال توسعه، تحت فشار هستند تا تنها نتایج مثبت ارائه دهند، زیرا نظام‌های ترفیع، امتیازدهی و اعتبار علمی بیشتر به مقالات منتشر شده در مجلات با “Impact Factor” بالا توجه می‌کنند. در چنین فضایی، نتایج منفی اغلب نادیده گرفته شده یا حتی پنهان می‌شوند.
از سوی دیگر، برخی محققان نگران‌اند که انتشار نتایج منفی به اعتبار آن‌ها لطمه بزند یا این‌گونه برداشت شود که در طراحی یا اجرای پژوهش خود دچار اشتباه شده‌اند. اما باید به این نکته توجه داشت که علم، فرایندی از آزمون و خطاست و همان‌قدر که موفقیت‌ها اهمیت دارند، شکست‌ها نیز مسیر علم را روشن می‌سازند.
راهکارهایی برای تشویق انتشار نتایج منفی
-
ایجاد سیاست‌های حمایتی توسط نهادهای علمی و دانشگاه‌ها
دانشگاه‌ها باید اعتبار علمی را نه بر اساس تعداد مقالات مثبت، بلکه بر اساس کیفیت پژوهش بسنجند.
-
ایجاد بخش‌های ویژه در ژورنال‌ها برای نتایج منفی
بسیاری از مجلات می‌توانند بخشی مجزا برای انتشار مطالعاتی که به نتیجه نرسیده‌اند در نظر بگیرند.
-
ایجاد پایگاه‌های اطلاعاتی آزاد برای داده‌های منفی
پژوهشگرانی که تمایل به چاپ مقاله ندارند، می‌توانند داده‌های خود را در این پایگاه‌ها بارگذاری کنند تا دیگران از آن استفاده کنند.
-
تغییر در سیستم ارزیابی پژوهشگران توسط نهادهای تأمین مالی
نهادهای بودجه‌دهنده باید پروژه‌ها را بر اساس نوآوری، طراحی علمی قوی و هدفمندی ارزیابی کنند، نه صرفاً بر اساس نتایج مثبت پیشین.
نمونه‌هایی از تأثیرگذاری نتایج منفی
-
نتایج منفی در تحقیقات دارویی: پیشگیری از هزینه‌های بیهوده
یکی از بزرگ‌ترین تأثیرات نتایج منفی در علوم پزشکی و داروسازی به تحقیقاتی مربوط می‌شود که نشان دادند برخی داروها در درمان بیماری‌های خاص بی‌تأثیر هستند. به‌عنوان مثال، تحقیقاتی که تأثیر داروی rituximab را در درمان آرتریت روماتوئید (Rheumatoid Arthritis) بررسی کردند، نشان دادند که این دارو در برخی از بیماران تأثیر زیادی ندارد و عوارض جانبی قابل توجهی به دنبال دارد. این نتایج منفی باعث شد که تحقیقات بیشتر روی داروهای جایگزین متمرکز شود و منابع مالی و زمانی به مسیرهای تحقیقاتی مؤثرتر هدایت شود.
-
آزمایشات دارویی در سرطان: کشف مسیرهای جدید پژوهشی
در تحقیقات دارویی مرتبط با سرطان، بسیاری از آزمایش‌ها برای ارزیابی اثربخشی داروهای خاص در مقابله با انواع مختلف سرطان انجام می‌شود. یک مثال مشهور از نتایج منفی که مسیر تحقیقاتی جدیدی را گشود، آزمایش‌های مربوط به BRAF inhibitors در درمان سرطان‌های خاص است. آزمایشات اولیه نشان داد که این داروها در برخی از انواع سرطان پوست (مثل ملانوما) تأثیر مثبتی دارند، اما نتایج منفی در سایر نوع‌های سرطان مانند سرطان ریه نشان داد که این داروها در درمان این نوع‌ها بی‌تأثیر هستند و حتی در برخی بیماران باعث عوارض جانبی شدید می‌شود. این نتایج منفی باعث شد تا پژوهشگران توجه بیشتری به داروهای ترکیبی و راه‌های جدید درمان سرطان‌ها معطوف کنند.
نتیجه‌گیری
نتایج منفی بخش جدایی‌ناپذیر از علم هستند. آن‌ها به اندازه یافته‌های مثبت، ارزشمند و آموزنده‌اند. با تشویق انتشار نتایج منفی، به سوی علمی بی‌طرف‌تر، شفاف‌تر و مؤثرتر حرکت می‌کنیم. بنابراین، وظیفه همه‌ی ما—پژوهشگران، داوران، ویراستاران و سیاست‌گذاران—این است که محیطی علمی ایجاد کنیم که در آن، شکست‌ها نیز فرصتی برای آموختن و رشد تلقی شوند.
منابع
Dwan K, Gamble C, Williamson PR, Altman DG. “Reporting of clinical trials: a review of research funders’ guidelines.” Trials. 2008;9:66. https://doi.org/10.1186/1745-6215-9-66
Ioannidis JPA. “Why most published research findings are false.” PLoS Med. 2005;2(8):e124. https://doi.org/10.1371/journal.pmed.0020124
PLoS ONE Missing Pieces Collection: https://collections.plos.org/missingpieces
Journal of Negative Results in BioMedicine (2002–۲۰۱۷): https://jnrbm.biomedcentral.com/
Munafò MR, Nosek BA, Bishop DVM, et al. “A manifesto for reproducible science.” Nat Hum Behav. 2017;1:0021. https://doi.org/10.1038/s41562-016-0021
Open Science Collaboration. “Estimating the reproducibility of psychological science.” Science. 2015;349(6251):aac4716. https://doi.org/10.1126/science.aac4716
Wichman C, Smith LM, Yu F. A framework for clinical and translational research in the era of rigor and reproducibility. Journal of Clinical and Translational Science. 2021 Jan;5(1):e31.
Cohen, S. B., et al. “Rituximab in the treatment of rheumatoid arthritis: A review of the evidence.” Arthritis Research & Therapy. ۲۰۰۵;۷(۵):۲۲۲-۲۲۹. https://doi.org/10.1186/ar1713
Open Science Collaboration. “Estimating the reproducibility of psychological science.” Science. 2015;349(6251):aac4716. https://doi.org/10.1126/science.aac4716
Ascierto, P. A., et al. “BRAF inhibitors in melanoma: An overview of the clinical data.” Cancer Treatment Reviews. 2016;44:65-72. https://doi.org/10.1016/j.ctrv.2016.02.001
